Sun’iy intellektdan Foydalanish Siyosati

1. Kirish
Zamonaviy fizika O‘zbek jurnali ilmiy nashrlarda sun’iy intellekt (SI) vositalarining transformatsion salohiyatini tan oladi. SI vositalari mualliflar uchun foydali bo‘lib, tilni ravonlashtirishdan tortib, ma’lumotlarni tahlil qilish, kontent yaratishni avtomatlashtirishgacha bo‘lgan jarayonlarda samaradorlikni oshirishi mumkin. Biroq, ularning ishlatilishi akademik halollik, originality, shaffoflik va javobgarlikni saqlash uchun qat’iy nazorat qilinishi kerak.
Ushbu siyosat qo‘lyozma tayyorlashda SI vositalaridan axloqiy va javobgar tarzda foydalanish bo‘yicha jurnalning pozitsiyasini belgilaydi. U aniq chegaralarni o‘rnatish, noto‘g‘ri tushunchalarning oldini olish va COPE (Publication Ethics Qo‘mitasi) tamoyillari hamda qaror qabul qilishda SI vositalaridan foydalanishga oid muhokama hujjatlariga muvofiqlikni ta’minlashga qaratilgan.

2. SI vositalarining ta’rifi
Ushbu siyosat doirasida SI vositalari — sun’iy intellekt usullaridan (masalan, mashinali o‘rganish (MO), tabiiy tilni qayta ishlash (NLP), chuqur o‘rganish) foydalangan holda matnli, raqamli, vizual yoki audio ma’lumotlarni tadqiqot kontekstida yaratish, tahlil qilish, tarjima qilish, umumlashtirish yoki o‘zgartirishga qodir raqamli tizimlar, platformalar yoki dasturiy ta’minotlarni anglatadi.
Misollar (cheklanmagan holda):

  • ChatGPT, Gemini, Claude va boshqa yirik til modellari (LLM) kabi generativ SI vositalari

  • Grammarly, DeepL Write va Quillbot kabi yozish va grammatika tekshiruvchi vositalar

  • SI asosidagi ma’lumotlarni tahlil qilish va vizualizatsiya dasturlari

  • Rasm, grafik yoki statistik modellar yaratish uchun ishlatiladigan SI tizimlari

  • Adabiyotlar sharhi va iqtibos generatorlari

3. SI vositalaridan ruxsat etilgan foydalanish
Mualliflar quyidagi shartlarga rioya qilgan holda ayrim maqsadlar uchun SI vositalaridan foydalanishlari mumkin:

a. Ruxsat etilgan holatlar

  • Grammatika, imlo va tinish belgilarini tekshirish

  • Tildagi ravonlik, uslub va ohangni yaxshilash

  • Iqtiboslar va manbalarni formatlash

  • Dastlabki adabiyotlar izlanishini o‘tkazish

  • Statistik tahlil va modellashtirishga yordam berish (o‘rnini bosmasligi shart)

  • Vizual materiallar yoki tasvirlar yaratish (axloqiy talablar asosida)

  • https://antiplagiat.ru/ orqali tekshirilganda SI orqali yozilgan matnning o‘xshashlik darajasi 20% dan oshmasligi kerak. Oshsa, mualliflar tuzatish kiritishi shart.

b. Cheklangan foydalanish
Quyidagilar SI vositalari orqali amalga oshirilmasligi kerak:

  • To‘liq qo‘lyozmalar yoki muhim mazmun qismlarini mualliflik ko‘rsatilmasdan yaratish

  • Ma’lumotlar, rasm yoki xulosalarni soxtalashtirish

  • Tarjimalarni insoniy tekshiruvisiz amalga oshirish

  • Nashr qilingan asarlarni avtomatik tarzda umumlashtirish yoki qayta yozish (plagiatga olib keladi)

  • Mualliflik huquqini buzuvchi yoki ruxsatsiz uchinchi tomon materiallarini yaratish

4. Mualliflarning javobgarligi
Mualliflar jurnalga topshirilgan har qanday kontent, jumladan SI vositalari bilan yaratilgan yoki o‘zgartirilgan materiallar uchun to‘liq javobgardir. Ular quyidagilarni ta’minlashlari shart:

  • SI tomonidan yaratilgan kontentning aniqligi, asl ekanligi va ishonchliligini tekshirish

  • Plagiat, noto‘g‘ri ma’lumot, xatoliklar yoki “gallyutsinatsiyalar” yo‘qligini ta’minlash

  • SI tomonidan ishlatilgan har qanday tashqi ma’lumotlar, manbalar yoki aniqlanishi mumkin bo‘lgan materiallarni ko‘rsatish

  • SI natijalarini tanqidiy ko‘rib chiqish va tahrirlash

5. Mualliflik va SI vositalari
SI vositalari muallif yoki hammuallif sifatida ko‘rsatilishi mumkin emas. Mualliflik faqat tadqiqot g‘oyasi, dizayni, bajarilishi yoki talqiniga sezilarli hissa qo‘shgan va mazmuni uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan shaxslarga tegishlidir.
SI vositalarini mualliflar ro‘yxatida, izohlarda yoki ishtirok bayonotlarida keltirish qat’iyan man etiladi va maqolaning rad etilishi yoki qaytarib olinishi bilan yakunlanishi mumkin.

6. Oshkor qilish talablari
Mualliflar SI vositalaridan ruxsat etilgan maqsadlar doirasidan tashqarida foydalangan bo‘lsalar, bu haqda to‘liq va shaffof ma’lumot berishlari shart. Ma’lumot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

  • SI vositasi nomi, versiyasi va ishlab chiqaruvchisi

  • Uning foydalanish maqsadi va hajmini aniq tavsiflash

  • Mualliflar SI orqali yaratilgan har qanday kontent uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishlarini tasdiqlovchi bayonot

7. Qo‘lyozmada ochiqlik joyi
SI vositalari qanday ishlatilganiga qarab, ochiqlik quyidagi bo‘limlardan birida yoki bir nechtasida ko‘rsatilishi lozim:

a. “Usullar” bo‘limida:
Agar vosita ma’lumotlarni tahlil qilish, rasm yaratish, kod yozish yoki metodologiyaga taalluqli bo‘lsa.

b. “Minnatdorchilik” bo‘limida:
Agar vosita til sifati, tarjima yoki formatlashda yordam bergan bo‘lsa.

c. Maxsus “SI vositalaridan foydalanish bayonoti” bo‘limi:
Quyidagicha bayonot kiritish tavsiya etiladi:
“Mazkur qo‘lyozma tayyorlanish jarayonida mualliflar [SI vositasi nomi, versiyasi, ishlab chiqaruvchisi] vositasidan [maqsad va hajmni aniq ko‘rsating] uchun foydalandi. SI orqali yaratilgan barcha natijalar mualliflar tomonidan tanqidiy ko‘rib chiqildi va tahrir qilindi. Mualliflar ushbu qo‘lyozmaning butun mazmuni uchun to‘liq javobgardir.”

8. Tahririy nazorat va rецензия jarayoni
Tahririyat va rецензентlar SI vositalari ishlatilganligi haqidagi ochiqlikni axloqiy va metodologik jihatdan baholaydilar. Agar yashirin yoki noto‘g‘ri foydalanish aniqlansa, tahririyat quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:

  • Mualliflardan tushuntirish yoki tuzatish so‘rash

  • Maqolani rad etish

  • Holatni muallif institutiga xabar berish yoki rasmiy surishtiruv boshlash

Zamonaviy fizika O‘zbek jurnali kontent manbasini aniqlashda faqat avtomatlashtirilgan dasturiy ta’minotga taynalmaydi. Barcha baholashlar inson nazorati ostida amalga oshiriladi.

9. Siyosatga rioya qilmaslik oqibatlari
Quyidagi choralar qo‘llanishi mumkin:

  • Har qanday bosqichda qo‘lyozmaning rad etilishi

  • Chop etilgan maqolaning qaytarib olinishi

  • Muallif institutiga xabar berish

  • Jiddiy yoki takroriy suiiste’mollarda kelgusi nashrlar uchun taqiq

10. Apellyatsiya va nizolarni hal qilish
Agar muallif SI vositalari bo‘yicha tahririyat qarori bilan rozi bo‘lmasa, u bosh muharrirga rasmiy yozma apellyatsiya bilan murojaat qilishi mumkin. Apellyatsiyada dalillar, ushbu siyosatga havola va aniq bayon bo‘lishi kerak. Ichki etika komissiyasi yoki kerak bo‘lsa, COPE maslahatchisi tomonidan ko‘rib chiqiladi.

11. Tahririyat tomonidan SI vositalaridan foydalanish
Tahririyat SI vositalaridan mustaqil qarorlar qabul qilish yoki rецензent tayinlash uchun foydalanmaydi. Bo‘lajak har qanday SI vositalari ishlatilishi inson nazorati ostida bo‘ladi va shaffof tarzda e’lon qilinadi.

12. Siyosat yangilanishi va mualliflarga tavsiyalar
SI texnologiyalari rivojlanishi bilan ushbu siyosat muntazam yangilanadi. Mualliflar qo‘lyozma topshirishdan oldin siyosatni diqqat bilan o‘qib chiqishlari va SI vositalaridan foydalanish bo‘yicha savollari bo‘lsa, tahririyatga murojaat qilishlari tavsiya etiladi.
Zamonaviy fizika O‘zbek jurnali innovatsiyalarga mas’uliyat bilan yondashish va etik tadqiqot-nashr tamoyillariga amal qilish tarafdoridir.

13. Etik asoslar va havolalar
Ushbu siyosat quyidagi COPE hujjatlariga asoslangan:

  • COPE asosiy amaliyotlari

  • Qaror qabul qilishda SI bo‘yicha COPE muhokama hujjati

  • COPE mualliflik va hammualliflik bo‘yicha yo‘riqnomasi

  • COPE maqola qaytarish qoidalari

Mualliflardan ushbu standartlarga rioya qilish Zamonaviy fizika O‘zbek jurnaliga maqola topshirish sharti sifatida kutib olinadi.


ISSN 3093-8686 (Online)